wap.garlicki.com

WILNO


WILNO w II RZECZYPOSPOLITEJ
(1922-1939)

Wilno zostało w II Rzeczypospolitej siedzibą województwa. Pierwszym wojewodą został późniejszy prezydent Rzeczypospolitej Władysław Raczkiewicz.

Mimo demokratycznych wyborów i międzynarodowego uznania polskości Wilna, Republika Litwy aż do 1939 roku uważała Wileńszczyznę za teren okupowany przez Polskę, a Wilno według litewskiej konstytucji pozostawało stolicą kraju. Granicę polsko-litewską uważano za linię demarkacyjną. Na granicy niejednokrotnie dochodziło do incydentów i wymiany ognia. Wileńszczyznę (razem z Suwalskim) zaznaczano na mapach litewskich, jako obszar Litwy okupowany przez Polskę. Na Litwie nadawano stałe, antypolskie audycje "Godzina wileńska". Działał Związek Wyzwolenia Wilna. Próby nawiązania normalnych stosunków Litwini sabotowali. Stan wojny ustał dopiero pod groźbą polskiego ultimatum po kolejnym incydencie granicznym (1938).

Litwa, uniemożliwiając komunikację i transport przez swoje terytorium, utrudniała rozwój gospodarczy Wileńszczyzny. Droga do najbliższego portu nad Bałtykiem - niemieckiego Królewca (300 km) pozostawała dla Wilna zamknięta.

Do portu w Gdańsku, a następnie Gdyni wiodła do niego okrężna droga (ponad 1000 km) przez Grodno, Warszawę i Toruń. Wrogość i nieobliczalność bolszewików utrudniała wymianę towarową ze Związkiem Sowieckim.
W tych warunkach mógł rozwijać się tylko niewielki przemysł głównie drzewny , spożywczy i elektrotechniczny.

Towarzystwo Radiotechniczne "Elektrit"). uruchomiło fabrykę odbiorników radiowych, zatrudniającą 1100 pracowników. Zakłady "Elektrit" - jedyny polski eksporter radioodbiorników produkowały ponad 50 tys. odbiorników rocznie, a wartość produkcji przekraczała 1 mln. dolarów USA. (We wrześniu 1939 r. Rosjanie wywieźli sprzęt, i pracowników do Mińska, tworząc tam Zakłady Radiowe im. W. Mołotowa.)

Przy ul. Mickiewicza powstał nowoczesny Dom Handlowy Braci Jabłkowskich z windami i drzwiami obrotowymi (zrabowanymi przez Sowietów podczas pierwszej okupacji w 1939 roku).

Na Zwierzyńcu zbudowano kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Katolikom oddano skonfiskowane przez rosyjskiego zaborcę kościóły p.w. św. Kazimierza, ks. Misjonarzy, Najświętszego Serca Jezusowego.

W latach 1934-36 w Wilnie w klasztorze sióstr Miłosierdzia przebywała siostra św. Faustyna Kowalska, kanonizowana (2000) przez Ojca Świętego Jana Pawła II. W Wilnie pracował jej ojciec duchowy ksiądz Michał Sopoćko. Tu też powstał pierwszy obraz Miłosierdzia Bożego, namalowany przez E. Kazimirowskiego, znajdujący się odtąd w kościele p.w. św. Ducha
W kwietniu 2004 roku po kontrowersyjnym dekrecie metropolity wileńskiego, kard. Audrysa Juozasa Baczkisa, wierni uniemożliwili przeniesienie obrazu do dużo mniejszego kościoła p.w. Świętej Trójcy.

Jeszcze w maju 1919 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski mianował Ludwika Kolankowskiego pełnomocnikiem do spraw odbudowy Uniwersytetu Wileńskiego. W końcu sierpnia 1919 r. dekret Naczelnika Państwa reaktywował uczelnię jako Uniwersytet im. Stefana Batorego (USB).

Ze względu na intensywną rusyfikację w okresie zaborów w mieście nie mogły istnieć żadne polskie instytucje naukowe, cała kadrę profesorską uniwersytet musiał pozyskać z innych regionów Polski. Pierwszym rektorem został prof. Michał M. Siedlecki z Krakowa.

Pierwsza inauguracja roku akademickiego odbyła się 11 października 1919 r. w obecności Piłsudskiego, w pierwszym roku akademickim studiowało tu niewiele ponad pięćset osób. Dopiero w końcu lat dwudziestych liczba studentów przekroczyła 3 tysiące. W roku 1929 uczelnia obchodziła 350-lecie powstania.

Wileński uniwersytet Stefana Batorego w krótkim czasie stał się znaczącą polską uczelnią.
Pracowali tu m.in wybitni profesorowie filozofii i historii filozofii Władysław Tatarkiewicz, Henryk Elzenberg oraz Wincenty Lutosławski (1863-1954), który podjął próbę opracowania polskiego narodowego systemu filozoficznego, łączącego cechy platońskiego idealizmu z mesjanizmem polskich romantyków, Marian Zdziechowski (1861 - 1938) reprezentant filozoficznego pesymizmu ukazujący problem zła, w komunizmie i faszyźmie widzący metaficzne wejście zła na arenę dziejów, znawca literatury rosyjskiej, rektor USB; Tadeusz Czeżowski, Ludwik Chmaj (1888-1959), kierownik Katedry Pedagogiki (1938-39), w czasie wojny przedstawiciel PSL w konspiracyjnej Okręgowej Delegaturze Rządu RP, skazany przez komunistow po wojnie na 10 lat więzienia, Marian Massonius, kierownik studium pedagogiki; Wiktor Sukiennicki, Henryk Elzenberg; jeden z najwybitniejszych polskich historyków i historiozofów, prof. Feliks Koneczny (1862-1949), kierownik katedry historii Europy Wschodniej (1922-29); wybitni historycy Wielkiego Księstwa Litewskiego Stanisław Kościałkowski, i Henryk Łowmiański; Bogumił Jasinowski, badacz cywilizacji wschodniochrześcijańskiej, a zarazem doskonały interpretator bolszewizmu,

Filologowie i historycy literatury Konrad Górski, Józef Kallenbach i Stanisław Pigoń Marian Zdziechowski, Kazimierz Kolbuszewski, Manfred Kridl, Stefan Srebrny, onkolog Kazimierz Pelczar; Witold C. Staniewicz, ekonomista, późniejszy minister reform rolnych; prof. prawa Stefan Ehrenkreutz, ostatni rektor USB i działacz związany z Konwentem Stronnictw Politycznych, aresztowany przez NKWD (1944); Zygmunt Fedorowicz, delegat gen. Żeligowskiego na rozmowy pokojowe z Litwinami (1921), profesor ekonomii politycznej, finansów i bankowości, podczas okupacji (jako przedstawiciel Stronnictwa Narodowego, pseud.Albin) Okręgowy Delegat Rządu RP na Wileńszczyźnie, który po wkroczeniu Sowietów zdecydował o nie ujawnianiu się podziemnej administracji Państwa Polskiego, ocalając wiele osób, w sierpniu 1944 aresztowany przez NKWD.

Wydział Teologiczny USB współtworzyli m.in.:
Czesław Falkowski, historyk Kościoła, rektor USB 1928-30, późnieJszy biskup diecezji łomżyńskiej; ks. prof. Władysław Suszyński po wojnie biskup (1948) wikariusz kapitulny, a następnie administrator apostolski archidiecezji wileńskiej z siedzibą w Białymstoku; ks. Michał Klepacz kierownik Katedry Filozofii Chrześcijańskiej, potem dziekan Wydziału Teologicznego USB, aż do jego likwidacji, organizator tajnego nauczania w Seminarium Duchownym, późniejszy biskup ordynariusz łódzki, przewodzący Episkopatowi Polski podczas uwięzienia ks. Prymasa Stefana Wyszyńskiego; Alfons Parczewski, wybitny znawca prawa kościelnego, rektor uniwersytetu.

Na skraju miasta, pomiędzy zakolem Wilii, a lasem Zakrętowym prof. Władysław Dziewulski (później rektor USB) wybudował nowe obserwatorium astronomiczne. Początkowo był to pawilon obserwacyjny z dwoma kopułami, a następnie okazały budynek - pierwszego polskiego obserwatorium astrofizycznego, gdzie prowadzono badania fotometryczne gwiazd zmiennych i badania spektroskopowe. Po latach określano atmosferę panującą w wileńskiej Alma Mater jako "jedyną w swoim rodzaju, niepowtarzalną, pełną tolerancji i wolną od wszelkich małości".

W Wilnie miały swoją siedzibę Konserwatorium Muzyczne, Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej, Szkoła Nauk Politycznych, Biblioteka Wróblewskich.

15 stycznia 1928 roku rozpoczęła nadawanie programu radiowego - jako czwarta w Polsce - rozgłośnia wileńska Polskiego Radia. Jeszcze w roku 1927 powstał budynek rozgłośni na Zwierzyńcu oraz maszt radiowy na wzgórzu Lipówki. Radio codziennie emitowało mszę świętą z kaplicy Matki Bożej w Ostrej Bramie. Dyrektorem programowym rozgłośni wileńskiej Polskiego Radia został Witold Hulewicz, poeta, przyjaciel i tłumacz Rilkego, autor biografii Beethovena "Przybłęda Boży"
Tuż obok Ostrej Bramy, w klasztorze Bazylianów odtworzył on celę KOnrada, w której miał przebywać Mickiewicz w czasie procesu Filomatów. Był inicjatorem powstania "Erwuzy" (RWZA Rada Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych), skupiającej twórców sztuki, która sprawowała pieczę nad tym miejscem spotkań artystycznych, odczytów i koncertów.

Z wileńską Akademią Sztuk Pięknych było związane Wileńskie Towarzystwo Artystów Plastyków (1920) z udziałem m.in. B. Jamontta, F.Sz. Kowarskiego. Wspaniałe tradycje wileńskiego malarstwa kontynuowali: - Ferdynand Ruszczyc, od 1908 w Wilnie, animator wielu wydzarzeń kulturalnych w Wilnie, twórca inscenizacji dramatów wileńskiego teatru, współtwórca i pierwszy dziekan Wydziału Sztuk Pięknych USB, - Tymon Niesiołowski, od 1926 dyrektor Szkoły Rzemiosł Artystycznych profesor malarstwa oraz projektowania tkanin i plakatów na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego. - Ludomir Ślendziński, tworzący w stylu art deco, inicjator i prezes Wileńskiego Towarzystwa Artystów Plastyków (1920-39), organizator wielu wystaw, profesor (1925) katedry malarstwa monumentalnego Wydziału Sztuk Pięknych USB

W 1919 r. otwarta została Biblioteka Uniwersytecka, pełniąca funkcje miejskiej biblioteki publicznej. Przy uniwersytecie powstało też muzeum etnograficzne i przyrodnicze.

W 1925 roku przeniósł się do Wilna wraz z zespołem Juliusz Osterwa (właśc. Julian Andrzej Maluszek), uważany zanajwszechstronniejszego reżysera polskiego, twórca "Reduty", nazywanej pierwszym polskim laboratorium teatralnym (brak tu było budki suflera, podziału na scenę i widownię, wprowadzono tzw. "milczenie" na godzinę przed spektaklem). Przygotował tu m.in. inscenizację "Wyzwolenia" Stanisława Wyspiańskiego, "Księcia Niezłomnego" Juliusza Słowackiego, "Sułkowskiego" Stefana Żeromskiego. Wilno było odtąd stałą siedzibą teatru objazdowego, wędrującego po wschodnich terenach II Rzeczypospolitej z przedstawieniami sztuk polskich.

Wieloletnim, zasłużonym dyrygentem Operetki Wileńskiej był Mieczysław Kochanowski (Kagan),

Redaktorem naczelnym i wydawcą wileńskiego dziennika "Słowo" (od pierwszego numeru) był Stanisław Mackiewicz (Cat), który wydał (1922-39) ponad 5,5 tys. numerów pisma.

Przy periodycznym dodatku "Słowa" zatytułowanym "Żagary" (1931-32), powstała lewicująca grupa poetów, związana z faktycznie komunistyczną organizacją młodzieży akademickiej "Front". Działali tu Henryk Dembiński, (dawny działacz katolickiego "Odrodzenia", później w ruchu komunistycznym), Stefan Jędrychowski (w 1944 roku minister spraw zagranicznych moskiewskiego PKWN), piewcy stalinizmu i dygnitarze komunistyczni: Jerzy Putrament, Kazimierz Petrusewicz, Jerzy Sztachelski. Kierownictwu "Frontu" za udział w tzw. Lewicy Akademickiej, będącej ekspozyturą sowieckich służb specjalnych wytoczono proces sądowy. W "Słowie" i "Żagarach" pisywali też (często debiutując) Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Ksawery Prószyński, Karol Zbyszewski, Antoni Gołubiew, Konstanty I. Gałczyński, Kazimiera Iłłakowiczówna, Ksawery Pruszyński.

Inne główne wileńskie gazety tego okresu to związany z piłsudczykami "Kurier Wileński" (1924-39) oraz współpracujący ze Stronnictwem Narodowym "Dziennik Wileński", nawiązujący do tradycji gazety o tym samym tytule z lat 1819-30 oraz "Przegląd Wileński" W 1931 roku Wilno liczyło ok. 195 tysięcy mieszkańców. Miasto było też ośrodkiem kultury litewskiej. Działało tu Litewskie Towarzystwo Naukowe i gimnazjum, o bardzo ograniczonym, ze względu na śladową obecność litewską (1% ludności), zasięgu

Wilno było głównym ośrodkiem kulturalnym Białorusinów w Rzeczypospolitej. Paradoksalnie, choć swobody jakimi dysoponowali w Polsce, Białorusini pozostawały w jaskrawym kontraście z represjami sowieckimi, w latach 30-tych terrorem stalinowskim, po drugiej stronie granicy, bialoruskie organizacje stale ulegały bardzo silnym wpływom komunistycznym i były infiltrowane przez sowiecką agenturę.

Działało tu Towarzystwo Szkoły Białoruskiej (1921) - organizacja kulturalno-oświatowa, której celem było m.in. zakładanie szkół i seminariów nauczycielskich, organizowanie kursów dla analfabetów, odczytów i wykładów, wydawanie podręczników białoruskich oraz czasopism naukowych. Pracowali w nim Białorusini - posłowie na Sejm Rzeczyspolitej. Towarzystwo subsydiowało kilku szkół powszechnych i gimnazjum białoruskie w Wilnie.

Struktury zostały opanowane przez Białoruską Włościańsko-Robotniczą Hromadę (1926), a następnie Komunistyczną Partią Zachodniej Białorusi (1927). Ze wzglęgu na to iż celem partti komunistycznej była likwidacja państwa polskiego w sierpniu 1928 roku został zawieszony zarząd centralny Towarzystwa. Po wznowieniu działalności w latach 30-tych infiltracja komunistów ponownie zmusiła do zawieszenia lub liwidacji kół terenowych TSB w województwach kresowych RP.
Zarząd Towarzystwa w Wilnie funkcjonował jednak bez przeszkód do grudnia 1936 roku, kiedy po rewizji w mieszkaniach działaczy i wykryciu dowodów współpracy z pełniącą rolę sowieckiej V kolumny partią komunistyczną, działalność TSB zawieszono, a 22 stycznia 1937 roku rozwiązano decyzją władz administracyjnych. Bez przeszków natomiast rozwijały się białoruskie instytucje kulturalne. W Wilnie powstało (1921) Muzeum Białoruskie im. Iwana Łuckiewicza utowrzone ze zbiorów białoruskiego etnografa i archeologa Iwana Łuckiewicza oraz eksponatów zgromadzonych przez Eustachego Tyszkiewicza i Bohdana Danieyko. Od początku mieściło się w gmachu dawnego klasztoru bazylianów. Eksponaty muzealne nie zostały jednak zinwentaryzowane do 1939 r.

Białoruskie Towarzystwo Naukowe (1918) Wacława Iwanowskiego i Iwana Łuckiewicza prowadziło sekcje naukowe: literatury i sztuki, językoznawstwa, historii i muzealnictwa. Opracowało zasady gramatyki białoruskiej, zorganizowało obchody 400-lecia druku w języku białoruskim, otworzyło w Wilnie bibliotekę białoruską, rozpoczęło wydawanie rocznika (1933) Białoruskie Towarzystwo Wydawnicze (1913) Bohdana Daniłowicza i K. Szpakowskiego wznowiła pracę w 1919 roku, drukując gazety, prace z zakresu literatury, dzieła popularno-naukowych. Łąścznie wydało kilkadziesiąt tytułów. Po zakończeniu działalności z powodów finansowych (1935) podobną diziałalnośc prowadziło Białoruskie Wydawnictwo Katolickie "Biełpres" z Wilna, którym kierował ks. Adam Stankiewicz.

W Sali Klubu Poselskiego w Wilnie wystawiał swoje sztuki Teatr białoruski (1915) Franciszka Alachnowicza. W latach 1923-1926 funkcjonowało w Wilnie Białoruskie Studium Dramatyczne, a nastepnie Teatr objazdowy województwa wileńskiego i nowogródzkiego. Od 1928 roku rozgłośnia wileńska Polskiego Radia nadawała cotygodniowe 15-minutowe audycje w języku białoruskim "Chwila białoruska".

Wilno, zamieszkałe przez ponad 50 tys. Żydów było też głównym ośrodkiem życia kulturalnego Żydów w Rzeczypospolitej i generalnie Żydów posługujących się językiem jidysz. Miasto było kolebką żydowskiego socjalizmu oraz syjonizmu. W Wilnie urodzili się m.in. Ludwik Zamenhof - twórca esperanta, Chaim Weizmann - prezydent Izraela, Szymon Peres - premier Izraela, W mieścei działały muzeum kultury żydowskiej (1919), Instytut Badawczy Języka i Kultury Żydowskiej (1924), grupa "Jung Wilne" skupiająca żydowskich pisarzy, poetów, malarzy i grafików.

W okresie II Rzeczypospolitej w rozgrywkach I ligi piłkarskiej lub w meczach barażowych o awans do polskiej ekstraklasy uczestniczyły kluby: Śmigły Wilno (w 1938 wywalczył awans do I ligi piłki nożnej), Lauda Wilno (1923), Strzelec Wilno (1924), Pogoń Wilno (1925), drużyna 1 Pułku piechoty Legionów (1926), Ognisko Wilno(1929).

Wilno u progu II wojny światowej liczyło 209 tys. mieszkańców, w tym 137 tys. Polaków (66%), 58 tys. Żydow (28%), 7 tys. Rosjan (3%), 1,5 tys. Litwinów (1%), 1,6 tys. Białorusinów (1%) oraz kilkuset Niemców i Karaimów.


MainHomePage
wap.garlicki.com
1989-2009